Po okresie podwyższonego deficytu budżetowego w latach 2022–2023, rok 2024 przyniósł wyraźną poprawę sytuacji finansowej samorządów. Deficyt sektora JST zmniejszył się do zaledwie 0,8 mld zł (z 22,9 mld zł w 2023), co częściowo było efektem niższej aktywności inwestycyjnej. Stronę dochodową istotnie wzmocnił jednorazowy transfer z budżetu państwa w wysokości 10 mld zł, przekazany samorządom pod koniec 2024. W rezultacie łączne dochody JST wzrosły aż o 19,2%. Poprawie uległ także wynik operacyjny, który osiągnął poziom 36,2 mld zł. Jednocześnie znacząco spadła liczba samorządów z deficytem operacyjnym – z 423 w 2023 do 205 w 2024. Ustabilizowała się sytuacja miast na prawach powiatu – nadwyżka operacyjna wzrosła do 5,9 mld zł wobec zaledwie 0,7 mld zł rok wcześniej.
W 2024 wyraźnie zwiększyła się dynamika wydatków bieżących JST, które wzrosły o 18,5%. Głównym powodem wzrostu były wydatki na wynagrodzenia, które zwiększyły się aż o 24,0% – temu tematowi poświęciliśmy specjalną sekcję tegorocznego raportu (str. 10). Udział kosztów wynagrodzeń w wydatkach bieżących JST znacznie wzrósł na przestrzeni ostatnich 2 lat – w 2024 wyniósł 46% (vs 39% w latach 2020-22). Największy udział w samorządowych wydatkach na wynagrodzenia ma oświata, do której trafia blisko 60% wynagrodzeń wypłacanych przez JST.
Spadły natomiast wydatki inwestycyjne (-6,6%), po silnych wzrostach we wcześniejszych dwóch latach.
Zobowiązania samorządów na koniec 2024 wzrosły do 111,1 mld zł. Udział krajowych banków i pozostałych instytucji finansowych w zobowiązaniach JST zwiększył się o 3pp do 73%. Podobnie jak w poprzednim roku, w 2024 mocno zwiększyło się zadłużenie JST z tytułu papierów wartościowych długoterminowych – do 8,2 mld zł (+31%, po wzroście o 42,3% w 2023).
W 2025, będącym pierwszym rokiem obowiązywania nowego systemu finansowania JST, kondycja sektora powinna pozostać dobra. Reforma zwiększyła zależność budżetów JST od dochodów generowanych przez mieszkańców i przedsiębiorstwa działające na ich terenie. To rozwiązanie premiuje jednostki o silnym potencjale demograficznym i gospodarczym, które mogą skutecznie zwiększać swoją bazę dochodową. W trudniejszej sytuacji mogą znaleźć się natomiast jednostki dotknięte niekorzystnymi trendami demograficznymi lub słabszym rozwojem lokalnej gospodarki – ich budżety w większym stopniu będą opierać się na transferach wyrównawczych z budżetu państwa. W dłuższej perspektywie może to pogłębiać zróżnicowanie potencjału rozwojowego między samorządami, dlatego istotne będzie monitorowanie efektów reformy i ewentualne korekty mechanizmów wyrównawczych.