Deficyt budżetów samorządów pogłębił się w 2023 – wydatki przewyższyły dochody o 22,9 mld zł, co było wynikiem osłabienia strony dochodowej samorządów przez zmiany podatkowe wprowadzone w ramach Polskiego Ładu, przy jednoczesnym silnym wzroście wydatków.
2023 był rokiem inwestycyjnego przyspieszenia w samorządach. Wydatki inwestycyjne wzrosły o 45,5% do 87,7 mld zł, co było wynikiem: 1) końca perspektywy finansowej UE 2014-2020 (i konieczności rozliczenia środków do końca 2023), a także 2) dodatkowych programów wspierających inwestycje JST i 3) wzrostu kosztów prowadzenia inwestycji w związku z wysoką inflacją. Za ponad połowę inwestycji odpowiadały gminy, a ich udział w strukturze wydatków JST systematycznie rośnie. Obniża się jednocześnie udział miast na prawach powiatu. Największy udział w inwestycjach samorządów mają wydatki na drogi publiczne (ok. 40%).
Wynik operacyjny JST pokazujący zdolność jednostek do spłaty zobowiązań i finansowania inwestycji, zmniejszył się o 36% do 17,1 mld zł. Rekordowo niską nadwyżkę operacyjną wykazały miasta na prawach powiatu (jedynie 0,7 mld zł), a blisko co trzecia jednostka w tej grupie wykazała deficyt operacyjny. Podwyższony udział deficytowych samorządów dotyczył również gmin miejskich (28%).
Po stronie kosztowej samorządom mocno ciążyły wzrosty wielu pozycji wydatków bieżących. Szczególnie silnie wzrosły wydatki na wynagrodzenia (+13,6%), które stanowiły już 44% wydatków bieżących JST (vs 39% w poprzednich latach). Kolejny rok z rzędu szybko rosły wydatki na energię (+31,9%), a także koszty obsługi długu (+41,9%).
W 2023 wzrosły, po stagnacji w latach 2021-2022, potrzeby pożyczkowe samorządów – zobowiązania na koniec roku wyniosły 102,7 mld zł, rosnąc o 11,9 mld zł w ujęciu rocznym.
Sytuacja finansowa samorządów w kolejnych latach będzie uzależniona od zmian w sposobie finansowania JST, których kształt jest obecnie przedmiotem prac rządu. Według zapowiedzi Ministerstwa Finansów intencją nowych rozwiązań jest przywrócenie samodzielności i wzmocnienie finansów JST, co miałoby odbyć się w oparciu o dochody własne samorządów i uniezależnić je od potencjalnie niekorzystnych zmian przepisów. Wyzwaniem, przed jakim stoją teraz JST jest zrównoważenie budżetów przy ambitnych planach inwestycyjnych, wspieranych przez liczne programy pomocowe (m.in. KPO, fundusze z perspektywy finansowej UE na lata 2021-2027). Szczególnie duże będzie w najbliższych latach nasilenie inwestycji w obszarze zielonej transformacji.